Gdzie go spotkamy?
Czosnek niedźwiedzi jest byliną naturalnie występującą w naszym kraju, w cienistych lub półcienistych lasach mieszanych, buczynach i zaroślach, tworząc zielone dywany. Od 2004 roku znajduje się pod częściową ochroną gatunkową, czyli nie wolno zbierać go ze stanowisk naturalnych. Na szczęście świetnie udaje się w uprawie ogrodowej.
Zanim zakwitnie, pokrojem bardzo przypomina konwalie lub zimowity jesienne, które są silnie trujące. Po zerwaniu liścia i ewentualnym jego roztarciu w palcach trudno go jednak pomylić z czymkolwiek innym – zawsze wyczujemy przyjemny czosnkowy aromat. Zresztą w całym lesie pachnie wtedy czosnkiem. Zielone liście są jajowato-lancetowate, płaskie i długoogonkowe, podobne do liści konwalii. Najmłodsze mają najmocniejszy aromat i lekko pikantny smak, natomiast kiedy zaczynają kwitnąć (maj – czerwiec), stają się dużo łagodniejsze i nieco twardsze. Białe kwiaty, wyglądem przypominające gwiazdki, zebrane są w kwiatostany i wsparte na kanciastej łodydze, wystającej ponad liście. Pod powierzchnią gleby kryje się nieduża podłużna cebula, otoczona gładką, jasną błonką.
Pod koniec maja, tuż po kwitnieniu, po czosnku niedźwiedzim nie ma już śladu – równie szybko jak wyrósł i zakwitł, tak szybko nadziemna część zamiera i zanika, by pojawić się dopiero wraz z kolejną wiosną. Bardzo ciepła wiosna przyspiesza ten nieuchronny moment, więc w ogrodach musimy się spieszyć ze zbiorami.
Jak czosnek możemy wykorzystać?
Jadalne są zarówno liście, jak i kwiaty, lecz głównie to właśnie liście stanowią materiał zielarski i przyprawowy. Zrywa się je przed kwitnieniem, by zbytnio nie utraciły wartości leczniczych i smakowych. Czosnek niedźwiedzi zawiera olejki eteryczne, dzięki którym posiada właściwości silnie bakteriobójcze (zwłaszcza w przypadku chorób górnych dróg oddechowych). Mają także działanie przeciwgrzybicze, wzmacniające, regulują ciśnienie krwi i obniżają poziom cholesterolu. Zawierają także sporą dawkę witaminy C, a także bogaty jest w selen oraz witaminy E i A (w większej ilości niż w czosnku pospolitym). Zawiera również wiele złożonych związków, które powodują usuwanie z organizmu wszelkich substancji toksycznych, m.in. metali ciężkich i pestycydów.
Czy można go zjadać w formie świeżej?
Świeże liście czosnku niedźwiedziego są doskonałym dodatkiem do wielu potraw, m.in. sałatek, past i innych przekąsek. Często wykorzystuję świeże liście czosnku niedźwiedziego do przygotowania pesto do makaronu – z orzechami włoskimi lub piniowymi, serem żółtym i oliwą. Suszone stanowią wspaniałą, aromatyczną przyprawę, wzbogacającą dania, przy tym łagodną dla żołądka. Można je mieszać z solą, a także przygotować % nalewkę, do popijania w intencji „ogólnej zdrowotności”.
Jak go uprawiać w ogrodzie?
Czosnek niedźwiedzi najlepiej rośnie na glebie żyznej, próchnicznej, umiarkowanie wilgotnej o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowym. Nie zaleca się sadzić go na glebie podmokłej, gdyż cebule narażone są wtedy na gnicie. Do uprawy nadają się miejsca cieniste lub półcieniste, najlepiej pod koronami drzew i większych krzewów. Warto im w ogrodzie pozostawić dużo wolnej przestrzeni, ponieważ w następnym roku po przekwitnięciu nasiona rozsiane przez owady wykiełkują i dadzą kolejne rośliny – jest dość ekspansywny, ale to akurat nas nie martwi, bo dzięki temu będziemy mieli więcej liści do naszego użytku. Czosnek niedźwiedzi możemy uprawiać również w donicach na balkonie lub tarasie. Jest rośliną całkowicie mrozoodporną, najczęściej rozmnażaną z cebul, które pozyskiwać możemy wyłącznie z upraw, bo czosnek jest pod częściową ochroną, na stanowiskach naturalnych. Tam możemy zbierać wyłącznie nasiona (z dojrzałych owocostanów). Zanim je wysiejemy przez 4 tygodnie przechowywać je trzeba w worku foliowym z wilgotnym piaskiem, w cieniu i w temperaturze 20–25°C, a następnie na kolejne 4 tygodnie całość wkładamy do lodówki (0–4°C). Nasiona siejemy lub sadzimy cebulki najczęściej we wrześniu, tak by cebulki lub nasiona przykryte były 2-centymetrową warstwą gleby (w skrzynkach można nieznacznie gęściej).
Jak dbać o czosnek niedźwiedzi w ogrodzie?
Po pierwsze należy w ogrodzie podlewać z umiarem, tylko w okresach suszy, w upalne wiosny i lata. Jeśli uprawiamy czosnek w doniczkach (ziemia wtedy szybciej traci wodę) to potrzebuje intensywniejszego nawadniania i nawożenia. Nadmierne podlewanie może jednak prowadzić do gnicia cebulek, więc zachowajmy ostrożność i umiar.
Rabatę w czerwcu trzeba oczyścić z pożółkłych liści, a następnie można wykopywać cebulki i rozsadzać je, choć pamiętajmy, że mogą rosnąć w jednym miejscu przez wiele lat, szczególnie w półdzikim ogrodzie.
Korzystne dla ich rozwoju jest ściółkowanie kompostem i odkwaszonym torfem, świetne do tego celu są także liście bukowe, dzięki czemu czosnki będą czuły się w naszym ogrodzie jak w swoim naturalnym środowisku lasu. Zasilenie rośliny po ścięciu liści wieloskładnikowym nawozem mineralnym w niedużej dawce, wzmocni cebule i przyspieszy ich odrastanie wiosną.
(Barbara Błaszczyk/ew)