Przestrzeń (nie) zapomnianej historii w Nowej Hucie – rola społeczeństwa w zachowaniu pamięci o codzienności grupy etnograficznej Krakowiaków Zachodnich

Dzisiaj 15:30 ( Edytowany Dzisiaj 15:37 )

Projekt „Przestrzeń historii – mapy etnograficzne dawnych wsi dzisiejszego Krakowa”, to półroczne działania Spółki Kraków Nowa Huta Przyszłości i Stowarzyszenia Pracownia Etnograficzna im. Witolda Dynowskiego, które dobiegają końca. Przedsięwzięcie miało na celu zachowanie i prezentację dziedzictwa wiejskiego terenów Pleszowa i Branic przed wybudowaniem kombinatu metalurgicznego. Stało się początkiem działań społecznych wokół budowy krakowskiego skansenu Parku Edukacyjnego „Branice”.

Kontynuacja ponad 100-letniej idei

Idea budowy skansenu w Krakowie ma już ponad 100 lat, przez ten czas jest brakującym elementem w programie turystycznym miasta. Pierwsze próby utworzenia skansenu sięgają lat 20. XX. Z inicjatywy Seweryna Udzieli stworzono pierwszy projekt osiedla muzealnego, działania zostały jednak przerwane, a do idei powrócono w latach 50./60. XX w. projektując Park Budownictwa Ludowego w tej lokalizacji., gdzie W miejsce tworzone wtedy skansenu rzeniesiono karczmę z Pasieki, spichlerze z Trzyciąża i Soboniowic,
a także kościół z Komorowic. Kolejną próbą było utworzenie w 1971 r. Skansenu Budownictwa i Techniki Ludowej w nowohuckich Krzesławicach, gdzie inicjatorem utworzenia skansenu był działający wtedy Dom Kultury Kombinatu Metalurgicznego Huty im. Lenina. Podczas zorganizowanej wówczas akcji „Ocalmy od zapomnienia” zbierano eksponaty m.in. z Mogiły, Bieńczyc, Krzesławic, Pleszowa i innych dawnych wsi na miejscu których powstała Nowa Huta. Skansen miał być ulokowany pomiędzy dworkiem Jana Matejki, a rzeką Dłubnią, a na potrzeby jego realizacji powołano Społeczny Komitet Budowy Skansenu Przemysłowego w Nowej Hucie. Miał to być oddział Muzeum Etnograficznego w Krakowie. W latach 80. XX w. przeniesiono na ten teren kościół
z Jawornika (należący obecnie do parafii w Pleszowie). Proces tworzenia został ponownie przerwany z powodów finansowych, zgromadzone eksponaty przekazano do Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Do pomysłu powrócono w latach 2017–2018.

Z inicjatywy ówczesnej przewodniczącej Komisji Kultury i Ochrony Zabytków Rady Miasta Krakowa, Małgorzaty Jantos, powstał raport autorstwa Pana Leszka Grabowskiego, który obejmował 23 obiekty proponowane do przeniesienia. W 2019 roku Prezydent Miasta Krakowa, prof. Jacek Majchrowski, zdecydował, że realizacją tego zamierzenia zajmie się, należąca do Gminy Miejskiej Kraków i Województwa Małopolskiego Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. Powołano także Radę Konsultacyjną ds. Parku Edukacyjnego „Branice”. Więcej o historii skansenu w Krakowie i Parku Edukacyjnym „Branice” można przeczytać na stronie: https://www.facebook.com/ParkEdukacyjnyBranice
i https://knhp.com.pl/,

Dotychczas Spółka wykonała ponad 80 kart zabytków nieruchomych w celu weryfikacji właściwych obiektów do przeniesienia. 2020 rok przyniósł rozpoczęcie procesu projektowego, wykonano koncepcję architektoniczno-urbanistyczną, której autorem jest prof. architekt Mariusz Twardowski. Zgodnie z nią wydzielono 11 zagród z zielenią towarzyszącą, czynną karczmą, kościołem i budynkiem edukacyjno-wystawienniczym. Za wykonanie kompleksowej dokumentacji projektowej pawilonu i zagospodarowania terenu była odpowiedzialna Pracownia Studium z Warszawy, a decyzja pozwolenia na budowę została wydana we wrześniu 2024 roku.

Ocalenie i prezentacja zabytkowej architektury

Spółka Kraków Nowa Huta Przyszłości rozpoczęła proces przenoszenia zabytkowych obiektów w 2023 r. Pierwsza translokacja obejmuje chałupę z dawnej wsi Chełm (obecnie Wola Justowska) i dobiega końca w tym roku. Jest to obiekt z 1930 roku. Druga translokacja została rozpoczęta w sierpniu 2024 r. i dotyczy chałupy z Pleszowa (obecnie dzielnica Nowa Huta). Jest to typowa, krakowska, bogata chałupa, bielona i kryta pierwotnie strzechą. Wyróżnia ją to, że jest ostatnią tak świetnie zachowaną i jedną
z najstarszych, jak nie najstarszą chałupą na terenie dawnych wsi przednowohuckich. Została wybudowana w 1867 r. co potwierdza inskrypcja na sosrębie w centralnej izbie.

Narracja w skansenie

Obiekty przenoszone są do ośrodków prezentacji na świeżym powietrzu w myśl określonej narracji, dlatego swoim wyglądem zewnętrznym powracają do okresu, który ma być
w nich udokumentowany. Istotne jest ich wierne odbudowanie względem czasów, kiedy powstały, tak aby pokazać zwiedzającym, jak wyglądała wieś w II poł. XIX w. i na początku XX w. Chałupa z Pleszowa nie uległa dużym zniszczeniom i przekształceniom, choć podczas prac budowalnych pojawiło się trochę zaskakujących odkryć, jak zmieniona funkcja jednego z pomieszczeń, czy wymieniona stolarka okienna.

Narracja w skansenie jest niezwykle ważna, ponieważ przestrzeń ta ma pełnić wiele funkcji: edukacyjną, społeczną i turystyczną. Między tymi funkcjami ma też być miejscem ochrony i promocji tradycyjnej wiejskiej zabudowy, która znika na naszych oczach, lub ulega znaczącym modyfikacjom, jeśli nie jest chroniona prawnie.

Większość budynków przeznaczonych do translokacji została już wybrana, przy udziale lokalnych pasjonatów i społecznych opiekunów zabytków. Rozpatrywane są również zgłoszenia od osób prywatnych, co często wiąże się z przeprowadzeniem wizji lokalnych. Celem działań jest uratowanie jak największej tzw. substancji zabytkowej, dlatego wybierane są obiekty o stosunkowo dobrym stanie zachowania. Obrany zakres czasowy to przełom XIX i XX w. Są to obiekty z obszaru występowania grupy Krakowiaków Zachodnich, jednak lokalizacja obiektów to głównie tereny Krakowa. Poszukiwana jest zabudowa drewniana, w technikach tradycyjnych, obiekty gospodarcze, jak i mieszkalne, czy sakralne.

Od początku realizacji projektu Park Edukacyjny „Branice”, Spółka podejmuje wytężone działania celem otrzymania dofinansowania do prowadzonych działań. Szacunkowy koszt przedsięwzięcia wynosi około 60 mln złotych, do tej pory otrzymano na ten cel od Gminy Miejskiej Kraków ok. 4,6 mln złotych.

Projekt społeczny z mieszkańcami i o mieszkańcach Pleszowa i Branic

Ponadto, w maju 2025 roku Spółka uzyskała dofinansowanie do pierwszych potrzebnych działań społecznych wokół budowania krakowskiego skansenu – dla projektu pt. „Przestrzeń historii – mapy etnograficzne dawnych wsi dzisiejszego Krakowa”. Projekt miał na celu zebranie i zachowanie informacji o dziedzictwie terenów, na których powstał kombinat metalurgiczny i dzisiejsza Nowa Huta w obrębie dwóch dawnych wsi – Branic
i Pleszowa. Cele były realizowane kilku etapach działań aktywizujących i integrujących różne grupy społeczne, w szczególności seniorów – depozytariuszy dziedzictwa
i ekspertów. Projekt zakładał przeprowadzenie badań etnograficznych, opracowanie pozyskanych materiałów i stworzenie na tej podstawie dwóch map etnograficznych dawnych wsi krakowskich, które od lat 50. XX w. tworzą Nową Hutę. Mowa tu o wsiach Pleszów i Branice wraz z przysiółkami).

Mapy można pobrać też w wersji elektronicznej w zakładce Baza Wiedzy – Publikacje: https://knhp.com.pl/publikacje/?category=publikacje.

Badania etnograficzne – to od nich wszystko się zaczyna

Główną metodą badawczą wykorzystywaną podczas realizacji działań były badania etnograficzne w terenie. Jest to szczególny rodzaj przeprowadzania wywiadu z określoną grupą badawczą, polegający na długotrwałym przebywaniu wśród danej społeczności
i współdoświadczaniu jej codziennego życia. Co ciekawe, efektów tych badań nie da się precyzyjnie przewidzieć, można je tylko założyć.

W przypadku tego konkretnego projektu badania były nakierowane na zebranie wspomnień i utrwalenie żywej tradycji wiejskiej na terenach obecnego Krakowa w obrębie jego dawnych wsi/obszarów wiejskich Pleszowa i Branic i skupiały się między innymi na zlokalizowaniu zabytków, poznaniu historii ubioru, obrzędów, zabaw, aspektów językowych, zwyczajów, pożywieniu i relacjach społecznych, a także zawodach (rzemiosłach). Zwracano uwagę także na miejsca, jako przestrzenie ważne dla społeczności, które są przekazem dziedzictwa niematerialnego. Jako formę badawczą wykorzystaliśmy też spotkania z mieszkańcami, podczas których uczestnicy w formie warsztatu rysowali mapę wyobrażeniową Pleszowa i Branic.

Ponad 40 wywiadów, wielogodzinna praca w terenie, a następnie przy komputerze podczas opracowania tekstów, zdjęć archiwalnych i próbie rekonstrukcji przestrzeni pozwoliła stworzyć dwie mapy - dwustronicowe opracowania. Na jednej znajdują się przedstawienia rysunkowe i detaliczne, a na drugiej opisy odpowiadające numerom na mapach, dotyczące miejsc istotnych z punktu widzenia mieszkańców, tych istniejących, jak i takich, po których pozostały tylko historie, widoczne w przestrzeni i związane
z rozwojem dawnych wsi i przekształceniami terenu (jego industrializacji i funkcjonowaniu współcześnie). Zaznaczone są też polne drogi, które kiedyś były ważne z punktu widzenia transportowego. Lokowanie miejsc wynika z badań etnograficznych i pogłębionej kwerendy bibliograficznej i archiwalnej.

Kto wykonał mapy etnograficzne i co się z nimi dalej wydarzy?

Mapy etnograficzne nawiązują kolorem okładek do strojów ludowych pokazywanych podczas badań i haftów koszul. Mapy kolorystyką, jak i zakresem przestrzennym odpowiadają XIX-wiecznym granicom wsi na katastrach galicyjskich. Za projekt graficzny odpowiada Pani Aleksandra Makuch. Autorkami map etnograficznych i realizatorkami badań w terenie są badaczki ze Stowarzyszenia Pracownia Etnograficzna z Warszawy, dla obszaru Branic Panie Katarzyna Kamler i Joanna Kościańska, dla Pleszowa Pani Maria Bartosz i Jagoda Szmidt. Ich praca obejmowała znacznie większe opracowania poza to, co możemy zobaczyć na mapach, wielostronicowe opracowania tekstowe, transkrypcje
i nagrania. Opracowania zostaną w przyszłości wykorzystane podczas tworzenia ekspozycji w Parku Edukacyjnego „Branice”.

Mapy można pobrać w wersji elektronicznej w zakładce Baza Wiedzy – Publikacje: https://knhp.com.pl/publikacje/?category=publikacje.

Projekt spotkał się z dużym zainteresowaniem społecznym pokazując tym samym potrzebę jego kontynuacji. Przyniósł wielowymiarowe korzyści m.in. integrację lokalnych środowisk, zaangażowania seniorów, aktywizację i promocję dzielnic peryferyjnych. Pozwolił zauważyć lokalne dziedzictwo i jego współczesne funkcjonowanie, tradycyjną zabudowę mieszkalną, stroje ludowe, a także lokalne i tradycyjne rzemiosło. Do tych trzech ostatnich elementów przyczyniło się udostępnienie fotografii archiwalnych
i historie usłyszane od najstarszych mieszkańców. Mieszkańcy dawnych wsi i dzisiejszych dzielnic/osiedli byli zapraszani do projektu lub sami wyrażali chęć uczestnictwa. To ich opowieści w wiekszej części stanowią wypełnienie map. Spółka ma nadzieję, że uda się powtarzać projekt biorąc na celownik inne wsie krakowskie.

Co znajduje się na mapach etnograficznych?

Mapy etnograficzne wyróżniły istotne punkty w obszarze dawnych wsi, które są istotne dla jego mieszkańców. Dzięki temu sama forma graficzna przyczyni się do ich dostrzeżenia
i objęcia ochroną. Spisane historie zostaną ochronione przed zapomnieniem.

Dziedzictwo Krakowiaków Zachodnich, to szereg czynników rozłożonych pomiędzy aspektami materialnymi i niematerialnymi. Materialne, to m.in. architektura, eksponaty, stroje, niematerialne to rzemiosło jako m.in. umiejętność, pieśni, jako śpiew i opowieści. To zjawiska występujące na ściśle określonym obszarze. Chcieliśmy zbadać ich występowanie, a także ich funkcjonowanie wśród mieszkańców. Mamy nadzieję, że mapy wniosą coś nowego do spisanych już historii, pozwolą zachować to, co dotychczas funkcjonowało jako opowieść, ale też staną się impulsem do poznania i dalszych badań nad wielowymiarową historią tych terenów. Skansen ma być miejscem łączącym pokolenia, odwołującym się do tożsamości lokalnej, stąd aktywizacja mieszkańców
i projekty społeczne są nieodłączną częścią jego budowania.

Finał projektu Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. „Przestrzeń historii – mapy etnograficzne dawnych wsi dzisiejszego Krakowa” odbył się 23 listopada 2025 w Klubie Karino Ośrodka Kultury Kraków – Nowa Huta. Podczas tego wydarzenia nastąpiła prezentacja map Pleszowa i Branic. Mapy w wersji papierowej są jeszcze dostępne w kilku miejscach na terenie Dzielnicy XVIII Nowa Huta w: Biurze Spółki Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A. (os. Willowym 30), w Klubie Karino, Klubie Herkules i w Cafe Nowa (os. Zgody 7). Ilość map jest ograniczona, dlatego za jakiś czas będzie można je wypożyczyć
w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, a także w Wojewódzkiej Bibliotece w Krakowie (ul. Rajska 1) oraz innych bibliotekach w Polsce.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury.

Mapy można pobrać też w wersji elektronicznej w zakładce Baza Wiedzy – Publikacje: https://knhp.com.pl/publikacje/?category=publikacje.

Aktualności dotyczące Parku Edukacyjnego „Branice” można śledzić na stronie: https://www.facebook.com/ParkEdukacyjnyBranice i https://knhp.com.pl/,

Na źródłach graficznych widoczne są okładki map, zdjęcia z finału projektu
z autorami i koordynatorami projektu (fot. KNHP).

Mapy podczas finału 23.11.2025 r., fot. KNHP S.A.

Tył mapy podczas finału 23.11.2025 r., fot. KNHP S.A.

Pracownia Etnograficzna Pani Joanna Kościańska, Katarzyna Kamler, Jagoda Szmidt, Maria Bartosz, koordynatorzy ze Spółki Kraków Nowa Huta Przyszłości Anna Wózek i Marcin Rybski.

Chałupa z Pleszowa podczas prac przygotowawczych do rozbiórki, fot. KNHP S.A.

Przeniesiona na teren Parku Edukacyjnego „Branice” chałupa z dawnej wsi Chełm, listopad 2025 r. fot. KNHP S.A.

Chałupa z dawnej wsi Chełm podczas prac przygotowawczych do rozbiórki, marzec 2025 r. fot. KNHP S.A.

Sosręb z domu z Pleszowa, fot. KNHP S.A.

Komentarze (0)

Brak komentarzy

Najnowsze

Skontaktuj się z Radiem Kraków - czekamy na opinie naszych Słuchaczy

Pod każdym materiałem na naszej stronie dostępny jest przycisk, dzięki któremu możecie Państwo wysyłać maile z opiniami. Wszystkie będą skrupulatnie czytane i nie pozostaną bez reakcji.

Opinie można wysyłać też bezpośrednio na adres [email protected]

Zapraszamy również do kontaktu z nami poprzez SMS - 4080, telefonicznie (12 200 33 33 – antena,12 630 60 00 – recepcja), a także na nasz profil na Facebooku oraz Twitterze

Kultura

Sport

Muzyka

Audycje

Podcasty

Kontakt

Ramówka

Studia nagraniowe

Przestrzeń (nie) zapomnianej historii w Nowej Hucie – rola społeczeństwa w zachowaniu pamięci o codzienności grupy etnograficznej Krakowiaków Zachodnich

Komentarze (0)

Dodaj komentarz

Najnowsze

"Niezatapialny" w końcu idzie na dno. Jan T. po 17 latach procesu trafi do więzienia

Zderzenie tramwajów na ul. Bieńczyckiej. Akcja służb

Zderzenie tramwajów na ul. Bieńczyckiej. 34 osoby ranne, motorniczy poważnie. AKTUALIZACJA

Szpital okulistyczny na peryferiach. Pacjenci muszą kluczyć, kierowcy parkują gdzie popadnie

Dlaczego oburza nas przyrodzenie marszałka? "Nie potrafimy rozmawiać o historii inaczej niż przez pomniki ze spiżu"

Tarnowski policjant włamywał się do myjni. Został wydalony ze służby