Smutny szatan, deprawator, skandalista? Stanisław Przybyszewski powraca po stu latach

Stanisław Przybyszewski to jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci polskiego modernizmu. Nazywany smutnym szatanem, skandalistą i prowokatorem, przez dekady funkcjonował w zbiorowej wyobraźni raczej jako bohater czarnych legend niż jako wybitny twórca. Dziś, dzięki projektowi badawczemu zakończonemu monumentalną, jedenastotomową edycją jego dzieł literackich, wraca i to nie tylko jako symbol epoki Młodej Polski, ale jako pisarz wciąż zadziwiająco współczesny. - "Był postacią bardzo prowokującą i miał swoich wielbicieli, ale również zagorzałych przeciwników" – mówi w rozmowie z Sylwią Paszkowską prof. Gabriela Matuszek-Stec, historyk literatury, eseistka, krytyczka, tłumaczka literatury niemieckiej.

Autorstwa Nieznany - Biblioteka Narodowa, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=153626536

Jaki był Stanisław Przybyszewski?

Powrót Stanisława Przybyszewskiego nie jest przypadkiem. Projekt realizowany w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, ukończony po siedmiu latach intensywnej pracy, przywraca polskiej kulturze pisarza, który przez dekady pozostawał na marginesie. Nie jest przypadkiem, że ten powrót dokonuje się w ramach Festiwalu Conrada, pisarza, z którym Przybyszewski nigdy się wprawdzie nie spotkał, ale który w jednym z listów wymienił go obok siebie i Apollinaire’a jako tworzącego w języku obcym.

Twórczość Przybyszewskiego i jego osoba, a zwłaszcza jego osoba, obrosła niestety takimi czarnymi legendami. Był postacią bardzo prowokującą i miał swoich wielbicieli, ale również zagorzałych przeciwników – mówi prof. Gabriela Matuszek-Stec.

W polskiej świadomości Przybyszewski długo funkcjonował jako czarna legenda, dekadent, skandalista. Tymczasem jego znaczenie w kulturze europejskiej przełomu wieków było ogromne. Tworzył po niemiecku, a jego pierwsze teksty wywoływały dyskusje. Był nazywany "najbardziej fascynującą postacią niemieckiego fin de siècle’u".

Niemiecka twórczość jest doceniona. Namacalnym dowodem jest to, że w latach 90. XX wieku Niemcy wydali ośmiotomową edycję jego utworów, które powstały w języku niemieckim, a nasze wydawnictwa nie chciały podjąć się tego zadania, traktując Przybyszewskiego mało poważnie.

Dopiero teraz Stanisław Przybyszewski wraca do rodzimej kultury z należną mu powagą i kontekstem. Nie sposób jednak mówić o pisarzu bez dotknięcia jego biografii. Chociaż to właśnie zbytni biograficzny redukcjonizm zaszkodził jego twórczości. O ile jego życie, burzliwe związki z Martą Foerder, Dagny Juel, Jadwigą Kasprowiczową, karmiło wyobraźnię publiczności, o tyle jego dzieła zepchnięto w cień.

Do tej pory głównie jego biografia stanowiła obiekt zainteresowania. Wydając te dzieła, chcemy zwrócić uwagę odbiorców na inny aspekt. O twórczości Przybyszewskiego przeciętny Polak wie bardzo mało. Natomiast dużo wie o jego skandalicznym życiu. Oczywiście z wielką przesadą, ponieważ nie zgadzam się z tą opinią, że Stanisław Przybyszewski był deprawatorem, zwłaszcza w swojej twórczości.

To właśnie motyw grzechu, winy i odkupienia czyni jego pisarstwo zaskakująco bliskim naszej epoce. W swoich powieściach eksplorował mroczne rejony ludzkiej psychiki, antycypując refleksje Freuda. Jego świat to przestrzeń nieustannego napięcia między popędem a duchowością, między pragnieniem a karą.

(cała rozmowa do posłuchania)

Prof. Gabriela Matuszek-Stec/fot. Agata Ciechanowska

Pisarz czasu kryzysu

Stanisław Przybyszewski nie jest pisarzem dla wszystkich. Warstwa językowa jego utworów jest dość specyficzna, ale pod nią kryje się przenikliwy opis epoki, która utraciła wiarę w stabilność człowieka. To epoka człowieka histerycznego, epoka, która szuka nowego sensu po rozpadzie dawnych struktur.

On był bardzo interesujący, ponieważ czytając te utwory, przyglądamy się epoce kryzysu, w której została utracona stabilność jaźni, stabilność podmiotu. Ale pamiętajmy, że Przybyszewski nie jest pisarzem dla wszystkich.

Jego bohaterowie to istoty rozdarte, przepełnione winą, które próbują odnaleźć siebie w świecie pozbawionym pewności. Nowe wydanie dzieł Przybyszewskiego otwiera możliwość na nowo go "oswoić".

Co w takim razie czytać? Dobrą propozycją jest powieść "Dzieci nędzy". Opowieść o chorej rodzinie, która staje się metaforą skażonej ludzkości. To historia o winie, dziedziczności zła i upadku człowieka. Innym tropem mogą być "Dzieci szatana". Książka o szatanie końca XIX wieku, który staje się anarchistą i nihilistą, ucieleśnieniem destrukcji dla samej destrukcji. Miłośnicy sztuki znajdą wiele w powieści "Krzyk", opowieść o artyście i próbie namalowania przez niego obrazu, który byłby symbolem życia. Z kolei "Mocny człowiek", sensacyjno-kryminalna trylogia o dziennikarzu przywłaszczającym cudzy manuskrypt, pokazuje Przybyszewskiego z późnego okresu, autora, który potrafił połączyć ambicję artystyczną z atrakcyjną fabułą. Nie można też zapominać o jego dramatopisarstwie – "Śnieg", "Złote runo", "Mściciel" – ani o wczesnych poematach. Jest to trudna, wysoko artystyczna literatura.

Dlaczego dziś czytamy Przybyszewskiego?

Jego literatura odsłania to, co wciąż aktualne: lęk, samotność, rozpad więzi, poczucie winy i duchową tęsknotę. To pisarz czasu kryzysu, a więc pisarz także naszej epoki. Jego powrót to nie tylko gest historycznej sprawiedliwości wobec zapomnianego twórcy. To również okazja, by przyjrzeć się sobie w jego ciemnym, przenikliwym zwierciadle.

"Przybyszewski wraca. Po co nam dziś meteor sprzed stu lat?" – to pytanie tytułowe festiwalowego panelu ma swoją prostą odpowiedź. Meteory, choć gasną, nigdy naprawdę nie znikają. Wracają, gdy znów robi się ciemno.

Spotkanie odbędzie się 22 października 2025 o godz. 16.00 w Auli Collegium Novum.

Autor:

Sylwia Paszkowska

Komentarze (0)

Brak komentarzy

Kultura

Sport

Muzyka

Audycje

Podcasty

Kontakt

Ramówka

Studia nagraniowe

Smutny szatan, deprawator, skandalista? Stanisław Przybyszewski powraca po stu latach

Jaki był Stanisław Przybyszewski?

Pisarz czasu kryzysu

Dlaczego dziś czytamy Przybyszewskiego?

Komentarze (0)

Dodaj komentarz

Najnowsze

Krakowscy muzealnicy o kradzieży w Luwrze. Czy nasze zbiory są bezpieczne?

Turcja na Bałkanach: między soft power a sprzedażą dronów

Trzeci most na Sole prawie gotowy. To bardzo dobra wiadomość dla Oświęcimia

Zamiast wulgaryzmów – sztuka. Murale zmieniają Osiedle Chemików w Oświęcimiu. ZDJĘCIA

Będą nowe żaluzje w Sukiennicach. Wykonają je rzemieślnicy z Pragi

Kiedy pomoc staje się przekroczeniem granic. O potrzebach i słuchaniu siebie nawzajem

Fabryka sztucznej inteligencji w AGH. Kraków stawia na suwerenną europejską AI

Kraków: pieszy zginął pod kołami samochodu

Czekaliśmy i się doczekaliśmy. Wszystkie odcienie złota w Tatrach

Tarnów przed trudnymi decyzjami. Mniej uczniów, więcej pytań o przyszłość szkół