Trza być w kiyrpcak we Wiliom. Z wizytą u górali podhalańskich w Poroninie

Na Podhalu czas płynie inaczej. Zmieniają się domy, rytm dnia i codzienne sprawy, ale są rzeczy, które trwają niezmiennie jak stół, przy którym spotyka się cała rodzina. To właśnie wokół niego, w góralskich, wielopokoleniowych domach, od lat splatają się opowieści, gesty i tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie. W świątecznym wydaniu audycji Przed Horyzontem z Gminnego Ośrodka Kultury w Poroninie przyglądamy się temu, co w kulturze ludowej nie przemija: potrzebie bycia razem, wspólnemu przeżywaniu świątecznego czasu i zwyczajom.

Fot. Piotr Korczak

Porządkowanie świata i duszy

Do Świąt Bożego Narodzenia wiernych przygotowywał niegdyś, a w wielu domach nadal przygotowuje, czterotygodniowy okres Adwentu. Samo słowo oznacza przyjście i zapowiada czas wyciszenia, oczekiwania oraz wewnętrznego skupienia. Na Podhalu był to okres szczególny, naznaczony powściągliwością i porządkiem zarówno w obejściu, jak i w ludzkim postępowaniu. Unikano hucznych zabaw, nie noszono paradnych strojów, a w jadłospisie rezygnowano z mięsa i tłuszczów. Wszystko po to, by wejść w świąteczny czas z odpowiednim nastawieniem.

Adwentowe wieczory sprzyjały wspólnej pracy. Kobiety spotykały się, by prząść wełnę, drzeć pierze i przygotowywać to, co potrzebne było w gospodarstwie. Mężczyźni zajmowali się naprawą narzędzi i sprzętów, porządkując sprawy, które należało zamknąć przed końcem roku. Praca miała wówczas nie tylko praktyczny, ale i symboliczny wymiar, była formą domknięcia starego czasu.

Świąteczne Przed Horyzontem, część 1

Świąteczne Przed Horyzontem, część 2

„Jako Wilijo, taki cały rok”

Szczególne znaczenie miała Wigilia Bożego Narodzenia. Zgodnie z powiedzeniem „Jako Wilijo, taki cały rok”, pilnie uważano na zachowanie domowników. Dzieci pouczano, by były grzeczne i posłuszne, gdyż wierzono, że taki dzień zapowiada podobne zachowanie przez kolejne miesiące. Zwracano uwagę na każdy gest, słowo i zdarzenie.

Istotne było, kto jako pierwszy przekroczy próg domu. Starano się, by był to mężczyzna, ponieważ w ludowych wierzeniach kobieta miała przynosić pecha. Tego dnia obowiązywały również liczne zakazy: kobietom nie wolno było prząść, szyć ani prasować, by nie „zapętlić” losu na nadchodzący rok.

W tym czasie mężczyźni udawali się do lasu po jedliczkę lub podłaźniczkę. Jak tłumaczy kulturoznawczyni i artystka ludowa Anna Buńda-Dorula:

Podłaźniczka i jedliczka to różne byty. Jedliczka to gałązka jodłowa, którą zakłada się za futrynę drzwi. Podłaźniczka może przybierać różne formy: młodego drzewka, wierzchołka starszego lub zwykłej gałęzi jodły czy świerku i często przystrojona bywa jabłkami, orzechami i cukrem. To tradycja, która łączy w sobie modlitwę, śpiew i rodzinne zwyczaje.

Ważnym momentem było także wniesienie do izby snopka owsa przez gospodarza, najczęściej jeszcze przed wieczerzą wigilijną. Snopek symbolizował urodzaj i dostatek, a jego obecność w domu miała zagwarantować pomyślność w nadchodzącym roku.

Do wieczerzy wigilijnej siadano zawsze w butach, na Podhalu w kierpcach. Miało to znaczenie symboliczne i ochronne. Wierzono, że zachowanie to uchroni domowników przed urazami i nieszczęściami podczas przyszłorocznych prac polowych. Wigilia była więc nie tylko wspomnieniem, ale i zapowiedzią przyszłości. Dniem, w którym poprzez drobne gesty próbowano zapewnić sobie bezpieczeństwo i pomyślność na cały nadchodzący rok.

Tego dnia szczególnie dbano o zwierzynę...

Do niedawna mieliśmy gazdówkę. Tata zabierał ze sobą to, co zostało po wieczerzy - jakiś opłatek. Szedł, żeby się podzielić ze zwierzętami.

- wspominała w Radiu Kraków hafciarka Joanna Łacek.

Boże Narodzenie u górali podhalańskich. Fot. Piotr Korczak

1 / 25

Góralskie menu wigilijne

Wigilijne menu w góralskich domach było skromne. Na stołach pojawiały się potrawy proste, przygotowywane z tego, co było dostępne w gospodarstwie i spiżarni.

Najczęściej podawano kapustę z grzybami, gotowany groch, ziemniaki, kluski oraz kompot z suszonych owoców. Smaki były nieskomplikowane, pozbawione mięsa i tłuszczu, zgodne z zasadami postu. Ważne było także wcześniejsze poszczenie, przez cały dzień poprzedzający wieczerzę wigilijną. Jak podkreślali goście audycji Przed Horyzontem, to właśnie post sprawiał, że Wigilia była bardziej odczuwalna i przeżywana intensywniej. Jedzenie smakowało inaczej, bo było wyczekane.

Na Podhalu długo nieobecne były natomiast ryby, które dziś w wielu regionach Polski uznawane są za nieodłączny element wigilijnego stołu.

Ryby w góralskiej kuchni pojawiły się stosunkowo późno. Przez długi czas uważano je za coś niepożądanego i po prostu ich nie jadano. Dopiero w XX wieku zaczęto sięgać po ryby, głównie pstrągi. Karpia w moim domu się go nie jadło i do dziś nie smażymy karpia ani na Wigilię, ani na Boże Narodzenie.

- mówił Tadeusz Szostak-Berda, krawiec regionalny.

Podobnie było z barszczem, który dziś pojawia się na wielu wigilijnych stołach, choć nie należy do pierwotnych podstaw góralskiej kuchni.

Z czasem jednak zadomowił się na dobre, także ze względów praktycznych. Gaździny gotują dużo barszczu, bo potem jedzony jest jeszcze przez kolejne dni świąt.

- tłumaczy Anna Malacina-Karpiel, szefowa Gminnego Ośrodka Kultury w Poroninie.

Wigilijna wieczerza w góralskim domu była więc nie tylko posiłkiem, lecz także zwieńczeniem dnia skupienia i wyrzeczenia. Także prostym, ale głęboko znaczącym momentem wspólnego bycia przy stole. Czasem przy wolnym nakryciu siadał strudzony wędrowiec.

Autor:

Magdalena Zbylut-Wiśniewska

Komentarze (0)

Brak komentarzy

Kultura

Sport

Muzyka

Audycje

Podcasty

Kontakt

Ramówka

Studia nagraniowe

Trza być w kiyrpcak we Wiliom. Z wizytą u górali podhalańskich w Poroninie

Porządkowanie świata i duszy

„Jako Wilijo, taki cały rok”

Góralskie menu wigilijne

Komentarze (0)

Dodaj komentarz

Najnowsze

Głosowali na skatepark, teraz im przeszkadza. Spór o infrastrukturę w parku Kleparskim

O krok od tragedii w Krakowie - kierowca miejskiego autobusu utknął między rogatkami kolejowymi

Kto żyw, jedzie w góry! Święta na Podhalu i w Beskidach spędzi mnóstwo Polaków

Jedna Wigilia, tysiąc historii. Spotkanie dla 1000 osób samotnych w Krakowie

Koniec strajku - pracownicy chrzanowskiego Valeo dostaną podwyżki

Kobieta wpadła pod tramwaj w Krakowie. Miała mnóstwo szczęścia

Jawność płac i nowe zasady pracy. Co zmieni się dla pracowników już od Wigilii?

Dołączcie do V Żywej Kolędy Podgórskiej

Tragedia w powiecie limanowskim. Tlenek węgla zabił 37-latka

Sporna rozbiórka w centrum Tarnowa zakończona. Sąsiedzi nie zamierzają jednak odpuścić

Fałszywe wpisy miały skłócić Polaków i Ukraińców. Krakowska policja reaguje

Trza być w kiyrpcak we Wiliom. Z wizytą u górali podhalańskich w Poroninie

Porządkowanie świata i duszy

„Jako Wilijo, taki cały rok”

Góralskie menu wigilijne

Komentarze (0)

Dodaj komentarz

Najnowsze

Głosowali na skatepark, teraz im przeszkadza. Spór o infrastrukturę w parku Kleparskim

O krok od tragedii w Krakowie - kierowca miejskiego autobusu utknął między rogatkami kolejowymi

Kto żyw, jedzie w góry! Święta na Podhalu i w Beskidach spędzi mnóstwo Polaków

Jedna Wigilia, tysiąc historii. Spotkanie dla 1000 osób samotnych w Krakowie

Koniec strajku - pracownicy chrzanowskiego Valeo dostaną podwyżki

Kobieta wpadła pod tramwaj w Krakowie. Miała mnóstwo szczęścia

Jawność płac i nowe zasady pracy. Co zmieni się dla pracowników już od Wigilii?

Dołączcie do V Żywej Kolędy Podgórskiej

Tragedia w powiecie limanowskim. Tlenek węgla zabił 37-latka

Sporna rozbiórka w centrum Tarnowa zakończona. Sąsiedzi nie zamierzają jednak odpuścić

Fałszywe wpisy miały skłócić Polaków i Ukraińców. Krakowska policja reaguje

Kontakt

12 630 61 01

Wyślij wiadomość

Wyślij opinię