Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy! – słowa te wypowiedział w 1945 r. Władysław Gomułka, przywódca Polskiej Partii Robotniczej. Wyraził w ten sposób wiarę w wieczność nastających właśnie rządów komunistycznych, instalowanych z pomocą Związku Radzieckiego. Środkowo - wschodnia część przeoranej przez wojnę Europy stawała się sceną przemian politycznych wprowadzających w ten obszar świata nowe realia. Partie komunistyczne coraz pewniej kroczyły po władzę, po którą sięgnęły w okresie paru powojennych lat. Cztery omawiane kraje – Polska, wschodnia część Niemiec, Rumunia i Jugosławia na prawie pół wieku miały stać się obiektem komunistycznego eksperymentu. Czy jednak ów eksperyment w każdym z tych państw przebiegał tak samo? Czy istniał jeden model komunizmu? Jak wyglądał stosunek czterech prezentowanych krajów do „Ojczyzny światowego proletariatu”, będącej patronem komunistycznych przemian w Europie Środkowo- Wschodniej? I wreszcie – jak na cztery odmienne sposoby żegnano się w nich z komunizmem i jakie konsekwencje to pożegnanie przyniosło?
Każdy ze wspomnianych krajów wchodził w epokę komunizmu z bagażem odmiennych doświadczeń, silnie naznaczonych wydarzeniami II Wojny Światowej, swoistego „bilansu otwarcia” opisywanego okresu. III Rzesza była w tym konflikcie agresorem. Podbijała i okupowała kolejne państwa, między którymi znalazła się m.in. Polska i Jugosławia. W odmiennej sytuacji znalazła się Rumunia, która przystąpiła do globalnego konfliktu w sojuszu z państwami Osi, aby pod koniec wojny zmienić front. Różnorodna była również sytuacja samych partii komunistycznych. Począwszy od posiadającej silną pozycję przed wojną, stłamszonej przez nazistów Komunistycznej Partii Niemiec, poprzez marginalne organizacje partyjne w Rumunii i Polsce, zyskujące jednak coraz silniejszą pozycję wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej do granic tych krajów, aż do Komunistycznej Partii Jugosławii, licznej, zajmującej czołową pozycję w walce z okupantem. W odmienny sposób partie komunistyczne torowały sobie drogę do władzy. Rodzima partia komunistyczna w Jugosławii, która jeszcze podczas wojny zdobyła wsparcie militarne aliantów, stworzyła potężną siłę zbrojną i była w stanie praktycznie bez pomocy Armii Czerwonej wyzwolić terytorium kraju. Samodzielnie też rozprawiła się z przeciwnikami politycznymi i przejęła pełnię władzy.
Partie polska, rumuńska i niemiecka korzystały natomiast z obecności sił radzieckich, z pomocą których zbudowały swoją pozycję i przejęły, często z użyciem przemocy stery rządów. Najwcześniej swoje związki z ZSRR rozluźniła Jugosławia, wyrzucona z Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Socjalistycznych (Kominformu) w 1948 r. Otworzyło jej to pole do prowadzenia niezależnej polityki zagranicznej przy zachowaniu zmodyfikowanej wersji komunizmu. Do działań ZSRR dystansowała się również Rumunia, prowadząca zabarwioną nacjonalizmem politykę "narodowego komunizmu", czemu sprzyjała ewakuacja wojsk radzieckich z obszaru kraju w 1958 r. W odmiennej sytuacji znajdowały się Polska i NRD, które ze względu na bazy wojsk radzieckich znajdujące się na ich terytorium nie mogły pozwolić sobie na podobny status. Dopiero w latach osiemdziesiątych w systemie pojawiły się pęknięcia, których już nie udało się zespolić z użyciem polityki represji czy podwyżek płac.
W każdym z tych krajów inaczej przebiegał rozbrat z komunizmem. W Polsce opozycja zawarła z władzą kontrakt, który pozwolił na przeprowadzenie pierwszych częściowo wolnych wyborów, otwierających drogę do przemian demokratycznych. W Rumunii system kończył się rewolucją, która doprowadziła do obalenia dyktatorskich rządów Nicolae Ceauscescu. Po śmierci charyzmatycznego przywódcy Jugosławii Tity nastąpiła dekompozycja państwa..W NRD – upadek Muru Berlińskiego pociągnął za sobą zmiany prowadzące do ponownego zjednoczenia dwóch państw niemieckich.
Na ekspozycji przygotowanej w Muzeum PRL-u dominują zdjęcia, dokumenty, ale także nie zabrakło przedmiotów, obiektów, które symbolicznie przypominają opisywaną epokę i działalność ich komunistycznych przywódców. Eksponaty na wystawę zostały wypożyczone z muzeów, kolekcji z Polski, Rumunii, Muzeum Historii Jugosławii w Belgradzie i z DDR Museum w Berlinie .
Ekspozycji towarzyszy bogato ilustrowany katalog.
„Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy? Komunizm(y) w Europie Środkowo – Wschodniej”. Wystawa w Muzeum PRL-u (os. Centrum E 1, dawne kino Światowid) czynna od 15 września 2016 r. do marca 2017 r., od wtorku (dzień darmowy) do niedzieli w godz. 10-17.
mat.pras/jd